Eşîra Celalîyan

Gelê Kurd, yek ji gelên herêma rojhilata navîn ê herî kevn e. Koka gelê Kurd herî kêm qasî 3500 sal berya zayinê (b.z.) diçe. Ji ber ku herêma Kurdistanê ji mêj de hêlîna zayîna olan e, qada ceng û şeran e, li ser rê û dirba bazirganî û çûn û hatinê ye, lewma hergav li ber çavan e. Ji her dem û qonaxên dîrokê şûn û dûmahî lê hene. Loma ji gelên heremê her yek xwe kevntirîn milletê vê derê dibîne. Esl û nijada xwe heta jê tê bi şaristanî, çand, ol û pêxemberên berê yê nav û dengê herêmê yên mîna Sumer, Babîl, Med, Pers, Gilgamêş, Îbrahîm, Zerdeşt hwd. ve girêdidin. Seba peyîtandina/îsbata van gotinên xwe jî gelek tiştan jî jêderk nîşan didin, herçendî ji wan pirê wan ne delîl bin jî.
Qada zanista dîrokê cîhê xirecir, gengeşî û niqaşên cûr be cûr e. Û disîplîna dîrokê heya nekeve destê kes û komên nijadperest û ji avarû neyê derxistin, li gor berjewendî, mebestên bed neyê bikaranîn û çep neyê qulipandin gelekî fêrkar e. Lê hezar heyf îro êdî prensîb û destûrên zanistê li cem gelekan pere nakin. Nirxandin, rexnekirin ji bo rastkirin û serastkirinê ne endaze ye. Lewma ji vê rewşa heyî jî herî zêde gelên bindestê mîna me kurdan zîyanê dibînin.
Ji ber van rewş û mercên nerind û neyînîyê ku em bêgav tê de dijîyan, êdî ez hîn bibûm û ji min re ecêb nedihat ku hêzên dagirkerê Kurdistanê heryekî ji bo bişaftin û mehandina kurdan bigotina: “Kurd ji me ne”, ango tunene. Çawa tirkan digot: “Kurd, tirkên li serê çîya ne”, ji ber ku di şert û mercên dijwar yê cihên bilind mane û loma gava li ser berfê jîyane û berfê di bin lingê wan de kirîye kart-kurt, lewma nişkêva nav û zimanê xwe jibîr kirine(!), fêrî zimanekî bi farisî û tirkîya kevin li tevhev bûne. Farisan digot jixwe ne hewceye bêtifaqî têkeve navbera me, ji lewra em gişk Aryen in. Ereban jî digot: “Na, kurd ji dola Sam ê kurê Hz. Nûh tên; vêca ereb in.”
Lê çend sal berya vê, çaxê min teze dest bi xwendina pirtûkên li ser dîroka kurdan hatibûn nivîsîn kir, min nizanîbû ka di vê babetê de pirtûkên herî baş kîjan in. Loma min ji mezin û hevalên xwe pirsî ka gelo kîjan pirtûk di vê mijarê de ya herî çêtir e? Kîjan di vî warî de çavkanîya berbiçav e? Ji wan gelekan pirtûka B. Nîkîtîn pêşnîyar kir. Her çendî ev pirtûk bi temamî kitêbeke dîrokê nebe jî di derbarê kurdan de bi kurtasî be jî agahîyên giştî didan. Êdî ez fêrî dîroka xwe dibûm, loma bi heyecan her beşa wê bi kito kito û bi baldarî dixwend. Çaxê ez hatime beşa kurdên li Ermenistanê dijîn, pêrgî tiştekî hîç nedihate bîra min hatim. Nîkîtîn ji lêkolînvanekî Urisê navê wî Averîanov, navê eşîrên kurd yên li Ermenistanê dijîn neqil dike û digel hinek eşîrên heremê, ji Celalîyan heşt milan dijmire; kotanli, soranli, saganli, hasananli, keçananli, kapdekanli û cînankanli û dibêje ev bavikên eşîra kurdan ya ji êlên mezinê serhedê Celalîyan tên eslê xwe ermenî ne û bûne kurd!? Him jî ji wan milên ku navê wan hatine gotin gelek jî xelet hatine nivîsîn. Herweha ji van milan hinek, di hinek cîyan de mîna eşîreke serbixwe tê nîşandayin, paşê jî di nav milên eşîra Celalîyan de jî tên jimartin. Ji bo mînak Hasananli di rûperê 279 de li jorê/fêza paragrafê de cûda, mîna eşîreke serbixwe tê nîşandayin, hinekî li bintara wê de jî di navbera Celalîyan de tê jimartin. Digel vê navê gelek eşîran jî çewt hatine nivîsandin. Lê helbet em rind nizanin gelo ev xeletî yan nakokî di eslê pirtûkê de heye, yan di wergerê de hatîye kirin.
Herweha dema min li ser vê mijarê lêkolîn kir, di înternetê de di malpera www.kdps.org de pêrgî maqaleyeke Dr. O. Blau –li ser êlên bakurê Kurdistanê- hatim. Cankurd ev maqele ji almanî wergerandîye kurdî. Nivîskar ji cîyekî din ragihandîye (Wagner, Reise nach Persien II, s. 232) ku Celalîyan navê xwe ji mîrekî ermenîyê ku navê wî Celal bûye, di bindestê wî de bûne hildane. Herwekî wergêrê jî destnîşan kirîye ev çewtîyeke pir ecêb e. Ji lewra Celal ne navê ermenîyan e. Ligel vê nîvîskar di cîyekî din di derbarê navê Celalîyan de weha dibêje: “Dibe, ku destekarîya pevçûn û cengewarî û talankerîya Celalîyan li hember hersê dewletên hevsînor re, ew rûmetnav ji wan re anî be. Herhal wan bi xwe jî ji xwe re ew nav wek nîşan birine û bi kêmasî niha ew êlnav bo cihêkirina xwe di vê navçeyê de bi kar tê.” Ev jî dozeke din e.
Dîsa di malpera kurdên anatolîya navîn de www.xelkedondurma.com/dirok/index.hml dema qala cîh û warên ku kurd lê dijîn têkirin, têgotin ku pirê celalîyan yên li Yêrîwan û Azerbeycanê dijîn ermenî ne.
Çawa tiştekî wisa dibe? Ev eşîra Celalîyan ku gir û hûr di gelek serhildan, tekoşînên heremê de rolên girîng leysitîye, ermenî ye?! Ji pey pirtûka B. Nîkîtîn re min pirtûkeke dinê ya behsa eşîrên kurdan dikir de jî heman agahî ji vê kitêbê dihate ragihandin xwend. Ji dû vê re Albûmeke bi çavê seyahên rojhilatî ve kurdan dide nasîn kete destê min. Di vê albûmê de dema qala êla Celalîyan tê kirin, li kêleka nîgareke ku eşîra Celalîyan temsîl dike weha hatîye nivîsîn; êla Celalîyên ya bi eslê xwe ermenî ne bûne kurd û dibêje ji heşt mil/bavikan pêktê lê heft heba dijmire, li bintarê de jî lêkolînvanê Îngilîz Mark Sykes ê ku li Kurdistanê gerîya ye û di encama van gerê xwe nexşeyeke eşîrên kurdan amade kirîye referans tê nîşandan ku eşîra Celalîyan li nêzîkê Amedê bi awayê koçerî û niştecîhî dijîn û ji çar hezar malbatan pêk tê. (The Kurdish tribes of the Ottoman Empire, J.R. Anthrop. Soc., XXXVIII, 1908, ji B. Nîkîtîn neqil) Di van pirtûkan de xêncî van tiştan tiştekî merivan îqna bike, qîma merivan pê bê tuneye. Bes têgotin navê eşîra Mamakanli navê wê ya rast “Mametkan”e dişibe eşîra Ermenîya ya navê wê Mamîkonyan e. Wê şunda ez li pey vê gotegotê ketim, ka gelo ev gotina hanê raste yan na. Ez bi xwe jî ji eşîra Celalîyan milê Soran têm. Heya wê hingê min tiştekê wisa ne ji bav û kalên xwe, ne jî zana û rûspîyên heremê nebihîstibû. Min ev mesele ji kî re got, bi min kenîyan. Lewra tiştekî wisa nehîstibûn ne jî bîna bûn. Digel vê li herêma me hinek malê bi eslê xwe ermenîbûn hebûn û di nav millet de ji wan re “bavfille” dihate gotin. Ger tiştekî wisa hebûya divê miheqeq di nav millet de bihata gotin. Çimkî malên eslê xwe ji milletên din bûn bê tirs û veşartin eslê xwe digotin û gelê heremê jî ev yekana dizanîbûn. Ji lewra bi salan bû bi xweşî cînartîya hevûdu dikirin. Jixwe tiştekî wisa ji dûrî aqilan e. Heke jimara vê eşîrê kêm bûya, ji çend malan pêk bihata dibe ku têkete hişa û bihata pejirandin. Lê ne wisa ye. Ji lewra hê li van deran malbatên bi eslê xwe ermenî hene û ziman û kelepora xwe parastine. Helbet ji wan yên dînê xwe guherandine û zimanê xwe jibîrkirine jî hene. Lê ne eşîr bi eşîrtî. Lêbelê tiştekî weha jî heye ku hinek mal û kesên bêeşîr, yan jî paşmayîyê milletên dinê (tirk, ermenî, nastûrî, suryanî hwd) dibe ku hebin xwe nîsbetî êlên mezinê bihêz bikin. Lê evna jimara wan pirr nînin û ji bo vê dozê nabe piştek.
Ya rastî ji bo dîyarkirina meselên weha, gotî meriv serî li dîroka berê, dîroka hê berya zayînê bixe. Bes bi wî şeklî dê delîlên saxlem bi dest bikevin. Ji lewra her çiqasî di pêvajoya dîrokê de gelek tişt hatine guherîn, winda bûne, hatine jibîrkirin jî, mêjû di wê hembêza mezin a ku kevin nabe de dews û şûnê gelek tiştan jî veşartîye û ji bo me heta îro parastîye. Di derbarê vê mijara me de jî li gor agahdayina Mehrdad R. Izady; ji 4. sedsalên B.Z. (berî zayînê) heya 5. sedsalên P.Z. (piştî zayînê) koçê kurdan hergav ji herêma Rojhilatê başûrê çîyayên Zagrosê bervî Bakûrê Kurdistanê berdewam kirîye. Ji ber vê, dema îro meriv li navê eşîrên wê heremê dinihêre hema heman nav, yan jî hinekî hatine guherîn li Kurdistana navîn û bakûr tê dîtin. Êla Celalîyan jî di vê pêvajoyê de, mîna gelek êlên din; ji wê herêma ku warê ji hevûdu zêdebûn û belavbûna Kurdan çîyayên Zagrosê ye, koçî cîyê xwe yê mi îro lê dijîn, kirine. Lêbelê hê îro jî her çendî ji hev qetîyayî jî bin li heremên cûrbecûr, ji hevûdu dûr dijîn. Ji wan hinek li herêma Xorasanê ya îro di navbera Îran û Turkmenîstanê de dabeş bûye de dijîn, hinek di navbere Silêmanî û Helepçê de, hinek jî li rojhilatê Senendejê dijîn û beşa herî mezin a konfederesyone jî li herêma serhedê dijî. Evnê me jimartin bes yên navê wan bi Celalî tên zanîn in. Lê ji destpêkê vir de navê wan bi gelek awayan hatîye zanîn, ji wan awayan çend heb; Gelu, Kuh Giluya, Jiluya, Galawand, Kalalawand û Celalawend. Bi rastî ev navana li gor dem û derê guherîne û wisa hatine zanîn. Ji van agahîyan jî tê fêmkirin ew îdîayên hanê em behsa wan dikin ne rast in û ji wan gelekan ji hevûdu bihîstine û bê piştrastkirin qebûl kirine. Mîna vê ew gotina wana di derbarê eşîra Mametkan yên ku îro di nav milên Celalîyan de tê hesabê jî wisa ne rast e. Navê wanê di nav Ermenîyan de Mamîkonî ye, bi ermenîkî xeber didin, di nav kurdan de Mametkan (li serhedê), Mamakan û Mameş in, bi kurdî xeber didin, çaxê berve başûr diçin navê wan dibe Mamasanî û bi lorî xeber didin. (Bnr: Izady, Kürtler, Bir El Kitabı, r: 162-183)
Celalî êleke bi sed hezaran nifûsî pêk tê. Ne tenê li bajarekî dijîn, li gelek gund û bajarên di navbera Tirkîye, Îran, Azerbeycan û Ermenîstanê de belav bûne. Piranî li der û dora çîyayê Agirî/Gilîdaxê, Elegezê, li deşta Rewanê, zozanên Serhedê û bajarên mîna Mako, Bazîd, Agirî, Qers, Îdir, Wan û Mûşê dijîn. Ji wan hinekan koçî Anatolîya navîn kirine, li deverên cûrbecûr cîwar bûne. Di gelek serhildanan de cîh girtine. Her çendî ev nivîs mijara wê dîroka Celalîyan ya giştî nebe jî qet nebe, bira em di derheqê şaxên wê de hinek agahî bidin. Me ev agahîyana li gel hinek tesarûfan ji ber pirtûkeka dewlemend a ku (Mücahit Özden Hun; Iğdır Sevdası, Cilt: 3, r: 656, 2002, Ankara) ji devê rûspîyên herêma serhedê hatîye nivîsîn wergirtin:

Eşîrên Kurdan Yên Li Serhedê
Milan
Hesenan – Raman
Reşkotan – Pêncenan
Şikakan – Hekerîyan
Gulavîyan

Zîlan
Celalî – Retkan
Cemaleddînî - Sîpkan
Heyderan - Ademan
Zirkan – Cibran
Birûkan

Kurdê Reş
Bextîyarî

Eşîra Celalîyan

Xelikî
Cindîyan – Sule’êtîman
Qorixçîyan – Hesoxelefan
Butkan – Meyaka
Qotan – Keskoyan
Gêloyan – Elemhoyan
Soran – Cumkan
Elyan – Gelturan
Misirkan – Pîlekan

Birxikî
Mala Emê – Keçelan
Mala Hesî Keçel – Hesesoran
Sakî
Mala Bozo - Mala Bado
Mala Hesê Nekê – Mala Resê Çillê
Mala Êla Bozxorê - Pêyala
Qatkan – Qîmkan
Mametkan - Giskan
Keleşkan - Qurrûyan
Mala Hozê Semê - Deloyan
Mala Yaqubê Eledînî – Mala Xidiraxa Hîndîrîsan – Banûkan

Mîna van şaxên eşîra Celalîyan hê gelek şaxên dinê mîna van hene: Keçelan, Şemkan, Reşreşkan, Qizboxşolîyan, Omkan, Şêxbizinîyan, Qereçolîyan, Zilfoyan û hwd. Lê wekî me li jorê jî destnîşan kir mijara me bi xwe ne ev e. Loma em zaf pêda naçin.
Lêbelê vê derê gotî meseleke dinê ya dîrokî jî bê zelalkirin. Lewra gelek caran ev rastîya dîrokî te jibîrkirin. Li ser rûyê cîhanê tu netew ji alîyê nijadê de xwerû nîne. Di pêvajoya dîrokê de gelek nijad û xwîn têkilîya wan bi gelek awayên cûrbecûr (şer, koç. bazirganî, hwd) bi hevûdu re çêbûye. Di encama van têkilîyan de hinek nijad bûne tevhev, eslê xwe winda kirine, herweha ji wan hinek nijadên teze çêbûne. Ji lewra jîyana cîhanê çalak e. Her gav diherike û xwe diguherîne. Jixwe bilî kesên nijadperestê hêjahî û rûmetê bes para xwe û gelê xwe dihesibînin kesek vê rastîyê nîkol nake. Him jî dema behsa heremeke mîna rojhilata navîna ku dergûşa zayîna mirovahîyê, şaristanî, ol û zimanan biê kirin, bawer nakim tu merivê ku hişê wî li serî be li dijî vê rastîyê derkeve.


Jêderk:
-Bazil Nikitin; Kürtler, Sosyolojik ve Tarihi İnceleme, Cilt: 1-2, Çev. Hüseyin Demirhan-Cemal Süreyya, 4. Baskı, Deng Yayınları, 1994, İst.
-Burhan Kocadağ; Doğuda Aşiretler, Kürtler, Aleviler, 2.Baskı Can Yayınları, 1997, İst.
-İlhami Yazgan; Batılı Gezginlerin Seyahatnamelerinde Kürtler, Özgür Bakış gazetesi yayınları, 2000.
-Mehrdad R. Izady, Kürtler, Bir El Kitabı, İng. Çev. Cemal Atila, 1.Baskı, Doz Yayınları, 2004, İst.
-Mücahit Özden Hun; Iğdır Sevdası –Kaf dağında bir şehrin hikayesi-, 2002, Ankara.